Klasik Tatil Anlayışına Karşı Karanlık Turizm

Karanlık turizmin ilgilendiği ölüm, insanlık trajedileri, doğal felaketler gibi konular zaten kişisel olarak her zaman takip ettiğim konulardı. Yani aslında ülke ve dünya gündemini takip diyorsanız, belgeselleri, tarihi, siyasi içerikli sanatı sıkı takip ediyorsanız aslında siz de potansiyel karanlık gezginsiniz. 

Birkaç sene önce karavanla Balkan ülkelerine yapacağımız seyahati planlarken karşıma Bohemian Blog diye bir blog çıktı. O sırada Bulgaristan’daki esrarengiz Buzluca Anıtı’nı araştırıyordum. Anıt hakkında gördüğüm en donanımlı, en karizmatik yazı ve fotoğraflar bu blogdaydı. Sonra bloğu inceledim. Sıradan seyahat bloglarından tamamen farklı olarak eski demir perde ülkelerindeki anıtlar, terk edilmiş mekanlar, Çernobil felaketinin yaşandığı bölge, mezarlıklar, savaş alanları gibi sıradan seyahat bloglarından tamamen farklı içerikler olduğunu gördüm ve sanırım görür görmez de bloğa aşık oldum. Meğer bloğun yazarı karanlık turist olarak yaptığı seyahatleri yazıp çiziyormuş. O an anladım ki ben de bir karanlık turistim. 

Karanlık turizm özetle: İnsan ve doğa eliyle gerçekleşmiş insanlık trajedilerinin, ölümlerin, felaketlerin, acıların yaşandığı yerlere yapılan seyahatlerdir diyebiliriz. Bazı tanımlarda zaman belirtiliyor, 19. ve 20. yüzyılda gerçekleşen olayların yaşandığı yerlere yapılan seyahatler, deniyor. Bunu da şu sebepten belirtiyorlar: Olay günümüze ne kadar yakınsa insan üzerinde bıraktığı etki o kadar büyük olur. Bazı araştırmacılar sadece günümüze yakın olayların karanlık turizm destinasyonu olabileceğini söylüyorlar ama bu zorunluluk değil. Hele karanlık turist için hiçbir bağlayıcılığı yok. Yani bir antik kentin mezarlığını ziyaret etmek de karanlık turizm aktivitesi olabilir. Tanımlamaların hepsinde geçen ortak kelime ölüm. Bu tür seyahatlerin temel itkisinin ölüme duyulan merak olduğu düşünülüyor. Günümüz dünyasında tüm doğal yeteneklerimizden geleneklerimizden uzaklaştığımız gibi, ölüm kavramından ve onun ritüellerinden de uzağız. Artık ölümlerimiz de organik değil, doğal değil, medikal ölüyoruz.  

Dolayısıyla merak bence de doğru bir tespit ama bu yeni bir şey değil tabii. İnsanoğlu öleceğini, bir daha geri gelmeyeceğini yeni anlamadı. Bunun üstüne dinler, ritüeller, medeniyetler geliştirdi. Ölümün davranışlarımız üstünde çok büyük bir etkisi var.  

Dünyada karanlık turizme olan ilginin arttığını gösteren istatistikler de arttı. Örneğin 2016 Aralık ayında, yılbaşı tatili olduğu dönemde Google’da 4 milyon kez karanlık turizm kelimeleri aratılmış. Daha çok veri var. Karanlık turizm destinasyonu sayılabilecek müzelere, ören yerlerine, savaş alanlarına, mezarlıklara, Çernobil gibi felaketlerin yaşandığı yerlere, soykırım müzelerine yapılan ziyaretlerin normalin çok üstünde bir artış gösterdiği, her geçen sene de daha da arttığı gözlemlenmiş. Korku evlerine de son zamanlarda çok büyük bir ilgi var.

Evet artık deniz, kum, güneş, çiçek, böcek tatil anlayışından bizi daha çok şaşırtacak, adrenalin salgılatacak, hiç hissetmediğimiz duyguları hissettirecek ve belki bastırdığımız duyguların açığa çıkmasına ihtiyacımız olduğunu fark ettirecek tatil anlayışına geçiyoruz. Araştırmacıların çeşitli fikirleri var bu konuda. Tabii ki İnternet teknolojilerinin geldiği noktanın da çok önemi var. İnternette daha önce hiç ulaşamayacağımız görüntülere erişiyoruz. Dünyada gerçekleşen sıra dışı her şey o kadar görünür oldu ki kolay kolay hiçbir şey bizi şaşırtmıyor, hayatımızın rutini olan hiçbir şey bizi tatmin etmiyor; buna tatil ve seyahat anlayışı da dahil. Bunun farkında olan seyahat acentaları da dikkat edin artık ulaşılması zor kıtalara turlar düzenliyor ya da klasik kitle turizmi içerikli turlardan çok deneyim turizmi, özel ilgi turizmi turları dizayn ediyorlar. 

Güzel şeyler kadar rahatsız edici şeyler de kolay görünür oldu bizim için. Örneğin IŞİD gibi bir terör örgütünün vahşi videoları gibi görüntüler bir anda sosyal medyada yayılabiliyor. Yakın zamana kadar böyle şeylere basın mensuplarının bile ulaması zordu. Olumsuz duygular uyandıran data girişi de çok oluyor zihnimize. Araştırmacılar bütün bunların insanların içindeki karanlık duyguları da harekete geçirmiş olabileceğini düşünüyor.

Ben varım işte.( Gülüşmeler) Konu dünyada çok yeni. Türkiye’yi bırak dünyada bile karanlık turizm turları düzenleyen seyahat acentası sayısı çok az. Ama zaten artık seyahat anlayışı çok değişti. Artık turizm gündemini seyahat acentalarından çok gezginler ve özel ilgi turizmi meraklıları belirliyor. 

Karanlık turizm hakkında Türkiye’de birkaç akademik çalışma var ama pratikte bir uygulamaya ben rastlamadım. Şu var tabii, karanlık turizm adı altında yapılmasa da içerik olarak karanlık turizm kapsamına da giren bazı etkinlikler yapılıyor. Örneğin toplumsal hafıza mekanlarının gezildiği hafıza turları yapılıyor ya da Türk ve Rum mübadillerin torunları dedelerinin topraklarını ziyaret ediyor. Mübadele, zorunlu göç konuları karanlık turizmin de konusu olduğundan bu aktivitler de karanlık turizm aktivitesi kapsamına giriyor. Ya da Gelibolu Milli Parkı'na yapılan bir gezi de aslında karanlık turizm aktivitesidir çünkü savaş alanları da karanlık turizmin ilgi alanı içindedir. 

Şu an gündemimdeki en önemli konu Türiye’nin karanlık turizm haritasını çıkarmak. Bu, video, sözlü tarih, görsel, yazılı içeriklerie zenginleştirilmiş çok kapsamlı bir harita & rehber olacak. Harita hem dünyadaki tüm karanlık turizm meraklılarına hem de toplumal hafıza gibi konular çalışan şahıs veya sivil toplum kuruluşlarına rehber niteliği teşkil edecek. Bu kapsamda pilot şehir olarak seçtiğim, aşık olduğum şehir Mardin’de çalımalar yaptım, içerikler hazırladım. Hatta şu an bir kısa filmin kurgusunu yapıyoruz. 

Tabii bu işlerin maliyetleri çok yüksek. Projeyi devam ettirebilmem için fonlara ulaşmam gerek. Bir yandan fon arayışım sürüyor.  

Bir yandan da tabii karanlık geziler yapıyorum. Eşimle keşifler yapıyoruz. Bunları biriktiriyorum ve yakında bir blogda bunları yayınlayacağım. Çalıştığım bölgelere geziler düzenlemeye de başladım.

İşin boyutları büyümeye başladı. İlgi çok arttı ve karanlık turizm artık özel ilgi turzmi olarak literatürde yerini aldı. Hal böyle olunca karanlık turizm, sektörde yeni bir ekonomik gelir alanı olarak değerlendirilip esaslarının, prensiplerinin saptanması ihtiyacı doğdu, akademik çalışmalar hızla arttı, enstitüler kuruldu.

Karanlık turizm uygulayıcısının, rehberinin donanımlı olması,  gidilen yerdeki konuya hakmiyetinin iyi olması, en önemlisi ahlaki hassasiyetlere dikkat etmesi çok önemli. Orada yaşayan insanlar acılarını hatırlamak istemeyebilirler, bu onlar için travmatik etki yaratıyor olabilir. Bu konulara çok dikkat etmek gerekiyor. Sonuçta bir insanlık trajedisinin üzerinden turizm yaparak para kazanılıyor. Olayı yerinde anlamak ve aktarmak, insanlarla sohbet ederek öğrenmek, incelemek, araştırmak çok farklı oluyor. Farkındalık yaratmak gibi amaçlarla gidiyorsam oraya, o zaman ahlaki bir problem olduğunu düşünmüyorum. Olayla ve o insanlarla empati kurulmasını sağlamış oluyorum ve aslında olayı doğru düzgün aktarabildiğim için hayırlı bir şey yapmış oluyorum. Ama ben gidip, o acının yaşandığı yerle ilgili turistik objeler satan bir dükkana grubumu götürüyorsam ve komisyon alıyorsam işte burada etik problem var. Halfeti’de, Fırat Irmağı’nın altında kalan tarihi yerleşimler var. O kalıntıları görebilmek için tekne turları düzenleniyor. Ben buraya tekneyle araştırma için, fotoğraf çekmek için gidebilirim. Tekne sahibi buranın yerlisi ve mağdurudur, para kazanmasında da bir sıkıntı yoktur. Ama o turlar sanki Çeşme’den, Bodrum’dan tekne turu kaldırıır gibi eğlence amaçlı yapılıyor, yüz kişi dolduruluyor, çalgılar çengiler eşliğinde yapılıyor. Bu bence etik bir problem. Karanlık turizmin bunun gibi hassasiyetleri oluyor. Türkiye gibi bir ülkede başka hassasiyetler de var. Bir yerde yaşanmış bir trajedi, bir ölüm başka bir grup için zafer duygusu yaratabiliyor. Toplum olarak insanlık trajedilerine hümanist yaklaşmayı beceremeyebiliyoruz.  Bu da ayrı bir sorunsal. Türkiye’de karanlık turizm uygulayıcısı olmak ayrıca zorlayıcı bir durum. Bu böyle olacak diye de kaçmamak lazım ben biraz da bunun peşindeyim. 

Bu bir kitle turizmi değil, özel ilgi turizmi. Dolayısıyla büyük guruplar halinde yapılmaz. Bu konuda seçici olmak istiyorum. Ayrıca Türkiye’den olsun, dünyadan olsun az önce bahsettiğim hassasiyetlere dikkat eden, olaylara hümanist bakmayı başarabilen kişilerle bu turları düzenleyeceğim.  

Ege tarafında da çalışmalarım sürmekte. Özellikle Karaburun’nun Çeşme, Sakız Adası’na bakan taraflarında terk edilmiş mübadil Rum köyleri bulunmakta. Sazak başta olmak üzere o hüznü yoğun şekilde en çok hissettiren yerler Karaburun tarafındaki mübadil köyleridir. Sazak’a gittiğinizde orada sadece siz ve Sazak varsınız. Orada terk edilmiş bir dağ ve karşınızda Ege Denizi vardır. Hiçbir turistik hizmet yoktur. Bu karanlık turizm için çok aranan bir durum çünkü kişide yaratmak istediğimiz etkiyi artırıyor. 

İzmir güzel bir genç kız gibi görünse de aslında çok eski bir tarihi olan, trajedilerle dolu bir yerdir. İzmir yangını, mübadele gibi birçok vaka geçirmiştir. Bu konular üzerinde de çalışmalarımı yürütüyorum. 

Sakız Adası aynı şekilde çok büyük insanlık trajedilerinin yaşandığı bir yer. Şehir merkezi çok eğlenceli; kafeler, eğlence mekanları bulunuyor ama adanın geri kalanına ise tam bir kasvet hakim. Her yerde Orta çağ kaleleri, şatoları, duvarları bulunmakta. Karaburun’nun Sakız Adası’na bakan tarafı bulunmakta. Hatta Şeyh Bedrettin’in müritlerinden biri Börklüce Mustafa Karaburun’da örgütlenmiştir. Onun Badembükü’den Sakız Adası’na kaçtığı tahmin ediliyor. Badembükü’nden bakınca Sakız Adası’nı görebiliyorsunuz. Tasarlamayı düşündüğüm tur programlardan biri de bu. Sakız Adası’ndaki bir turizm acentesiyle bu programı birlikte yapmayı planlıyoruz. Tur, Ege’deki mübadil köylerine ziyaretimizle başlayacak. Ardından vapurla Sakız Adası’na geçip oradaki insanlık trajedileriyle birleştirmek istiyorum. Özellikle bu konunun muhatabı olabilecek kişiler için, adaları ve Ege kıyılarını merak edenler için ilgi çekici olacağını düşünüyorum. 

Ama karanlık turizmle ilgili ilk Mezopotamya'nın söyleyeceği şeyler olacaktır diye düşündüğüm için o destinasyonla başladım. Bana karanlık turizm çalışma ilhamını ve motivesyonunu  veren yer de Dara Antik Kenti’dir. Herkesin görmesini çok isterim. 2007’de turizme açıldı. Dara Nekropolü’nün içinde 3000 iskeletin gömülü olduğu katakomp var. Mezar hiç bozulmadan duruyor ve iskeletler tamamen görülebiliyor. 6. Yüzyıldandan beri o mezar orada duruyor. Dünyada mezarlar hep bozulmuştur bu yüzden eşsiz bir örnektir. 3000 yıldır o bölgede yaşayan Süryaniler'in geleneği olarak kutsal addediliyor. Eski ahitte Hezekiel adlı peygamberin ölülere nefes üfleyerek dirilttiği geçiyor. Bununla ilgili dualar var. Hala daha Süryani kiliselerinde bu dua okunur. Yüz yılardır süregelen gelenek sayesinde bu mezar korunmuş. 

Yukarıda bahsettiğim blog ve harita altyapılarını oluşturmaya başladık. Ama şimdilik yeni açtığım bir Instagram hesabım var: @darkside_of_the_story Burada gittiğim yerlerle ilgili küçük küçük bilgiler paylaşıyorum. İlgi de görmeye başladı, bu da beni çok mutlu ediyor.